Studiedag over menselijke resten in musea & collecties

9.00 uur: Ontvangst met koffie

9.30 uur: Welkom door Marjan Doom, directeur Gents Universiteitsmuseum en dagvoorzitter Olga Van Oost, algemeen directeur FARO

9.35 uur: Keynotes

• Naar een strikt ethische code voor het tentoonstellen van menselijke resten in musea | Freddy Mortier (UGent)
  
  Ethische codes over het omgaan met menselijke resten maken geen onderscheid tussen morele en niet-morele normen en schakelen die gelijk. Bijgevolg hangen beslissingen rond toonbaarheid te sterk af van niet-morele intuïtie en aanvoelen, en verschillen ze van museum tot museum. In zijn keynote reikt Freddy Mortier kaders, criteria en een scoremethode aan om op een uniforme en ethische manier om te gaan met het tentoonstellen van menselijke resten. 
  
  Freddy Mortier is emeritus professor ethiek van de Universiteit Gent, gespecialiseerd in bio-ethiek, meer bepaald rond het levenseinde.
   

• Menselijke resten in de schemer van het recht | Marie-Sophie de Clippele (Université Saint Louis)
  
  Menselijke resten zitten in een juridische schemerzone. Er bestaat geen wettelijk kader met een duidelijk statuut of regime. Volgens het gewoon burgerlijk recht zijn het voorwerpen, aangezien ze geen personen meer zijn. Maar kunnen we menselijke resten echt beschouwen als gewone toe-eigenbare en verkoopbare zaken? In deze keynote wordt beargumenteerd dat menselijke resten een speciaal statuut genieten, als voorwerpen gekenmerkt door waardigheid en respect, en zelfs een vorm van sacraliteit. Erfgoedrecht geeft evenmin duiding over het regime van menselijke resten. 
  
  Marie-Sophie de Clippele is professor in natuur- en cultuurrecht aan de UCLouvain Saint-Louis - Bruxelles. Haar onderzoek focust op cultureel-erfgoedrecht en omgevingsrecht, met een sterke interesse in rechtstheorie. In oktober verschijnt haar boek over mensenresten (Les restes humains en prise avec le patrimoine culturel, de quels droits?, Anthemis, 2023). 

10.00 uur: Q&A

10.45 uur: Keynotes

• Human curiosities: Expanding the social relevance of medical museums (Engelstalige bijdrage) | Manon Parry (Vrije Universiteit Amsterdam en Amsterdam Universiteit)
  
  De populariteit van medische musea toont aan dat er een wijdverspreide belangstelling is voor historische anatomische collecties. Tegelijkertijd kunnen deze museumpraktijken en de nieuwsgierigheid van bezoekers rekenen op heel wat kritiek. Hoe controversieel deze collecties ook mogen zijn, het antwoord schuilt echter niet in het louter afstoten of negeren van deze collecties. In deze lezing laat Manon Parry de sociale relevantie zien van het bewust omgaan met historische anatomische collecties vandaag.
  
  Manon Parry is een historica van de geneeskunde en curator van tentoonstellingen, gespecialiseerd in het gebruik van de geesteswetenschappen voor gezondheid en welzijn. Ze is verbonden aan de Vrije Universiteit Amsterdam en aan de Universiteit van Amsterdam.
   

• Menselijke resten van gekoloniseerden in musea: van fysische antropologie naar repatriëring | Maarten Couttenier (AfrikaMuseum)
  
  Sinds het begin van de kolonisatie in Centraal-Afrika zijn er in België menselijke resten van Congolezen verzameld, die nog steeds circuleren in de particuliere verkoop. De repatriëring van deze voorouders verdient een diepgaand debat. In samenwerking met Congolese partners resulteerde het HOME-project in nieuwe bevindingen en waardevolle inzichten hieromtrent. Maarten Couttenier gaat hier dieper op in, met bijzondere aandacht voor toekomstig onderzoek en beleid. Samen met zes andere partners nam het AfricaMuseum deel aan het HOME-project (Human Remains Origins Multidisciplinary Evaluation) om herkomstonderzoek uit te voeren en contacten te leggen met Congolese gesprekspartners.
  
  Maarten Couttenier is historicus en antropoloog bij het AfricaMuseum en heeft gewerkt over de geschiedenis van de antropologie en de geschiedenis van koloniale musea. Hij werkte samen met Lies Busselen aan het HOME-project als promotor in samenwerking met Els Cornelissen en Jacky Maniacky. 

11.45 uur: Q&A

12.00 uur: Lunchpauze

13.00 uur: Break-outsessies

Deelnemers kiezen via het inschrijvingsformulier voor een van de drie break-outsessies (telkens max 25 personen).

Sessie 1: De terugkeer van erfgoed verworven in koloniale contexten, begeleid door Hugo DeBlock (GUM)

In deze break-outsessie bekijken we het erfgoed dat verworven werd in koloniale contexten. Enerzijds gaat het om  materiële cultuur- en kunstobjecten, anderzijds om het bewaren van menselijke resten in museumreserves. Als laatste restanten van het wetenschappelijk racisme uit de 19e en het begin van de 20e eeuw hebben menselijke resten, verworven in koloniale contexten, geen plaats meer in het museum. Toch gebeurt er weinig tot niets. In deze sessie buigen we ons over de volgende vragen:

• Welke acties kunnen ondernomen worden vanuit het museumberoep om dringender tot actie over te gaan? 

• Welke morele of juridische stappen moeten we nemen? 

• Wat zijn de valkuilen van restitutie van objecten of menselijke resten naar hun plaats van oorsprong? 

• Wie bepaalt het discours? 

• En wie bepaalt wat restitutie, als concept, is?

Hugo DeBlock is conservator van de Etnografische Collecties in het GUM en professor in de Antropologie, verbonden aan de opleiding Afrikaanse Talen en Culturen/African Studies van de UGent. Zijn focus ligt o.m. op dekolonisatie- en restitutiedebatten en museologie in een Belgische context 

Sessie 2: Publiekscommunicatie en -begeleiding rond menselijke resten in musea, on- en offline, begeleid door Marjan Doom en Michaël Mariën (GUM)

In deze break-outsessie gaan we dieper in op museale publieksbemiddeling en communicatie rond menselijke resten in  expo’s en collecties. Concreet vertrekken we  vanuit de casus van de permanente opstelling van het GUM. In 2020, bij de opening van het GUM, werd een deel van de rijke medische collecties van de UGent voor het eerst vrij opengesteld:

• Welke keuzes werden gemaakt in wat wel en niet te tonen en waarom? 

• Maken we vandaag nog dezelfde keuzes?

• Hoe communiceren we online in woord en beeld en verandert dat doorheen de tijd?

• Hoe gaan onze bezoekers hier on- & offline mee om? 

We kijken ook even buiten de landsgrenzen naar andere voorbeelden van publieksbemiddeling.

Dr Marjan Doom is directeur van het GUM, anatoom en dierenarts. Michaël Mariën is verantwoordelijke Communicatie & Interactie bij GUM & Plantentuin.

Sessie 3: De ethische code in de praktijk: neem uw collectie onder de loep, begeleid door Freddy Mortier (UGent) en Isabelle De Groote (UGent).

In deze break-outsessie gaan we hands-on aan de slag met collectiestukken. Wat tonen we wel op zaal, wat niet? We scoren specimen aan de hand van het scoresysteem, en zetten zo de theorie van de keynote om in de praktijk. Vervolgens gaan we na in hoeverre deze scores aansluiten bij de inschattingen van de deelnemers.

Freddy Mortier is emeritus professor ethiek van de Universiteit Gent, gespecialiseerd in bio-ethiek, meer bepaald rond het levenseinde.

Prof. Isabelle De Groote is onderzoeksprofessor fysische antropologie aan de UGent. Als onderzoeker, docent en curator op menselijke resten aan University College London, het Natural History Museum, Liverpool John Moores University en UGent heeft ze ruime ervaring in het ethisch kaderen van de opgraving en conservering van menselijke resten.

14.30 uur: Terugblik op de dag | Stijn van Rossem, Hoofd Kennis en Collecties bij Allard Pierson – Universiteit van Amsterdam

14.50 uur: Afsluiting door Olga Van Oost, algemeen directeur FARO

15.00 uur: Bezoek aan het museum en de DARK eXpo op eigen initiatief