De conservatie van een uniek topstuk: de kurkmaquette van het Pantheon van Antonio Chichi

Wetenschap én kunst

Als je naar het Pantheonmodel kijkt, zie je het werk van een wetenschapper. Antonio Chichi deed diepgaand onderzoek naar het gebouw en nam in situ afmetingen op. Dat betekende in die tijd: met meetlat en schietlood op het Pantheon klauteren. "Chichi’s kurkmaquettes hadden dan ook een wetenschappelijk en educatief doel", zegt Patrick Monsieur, die de maquette door en door kent, "ze dienden bijvoorbeeld als model voor studenten architectuur en kunstgeschiedenis van de klassieke oudheid. We zien hier het gebouw zoals het eruitzag in de Romeinse keizertijd, niet in de huidige deels verbouwde versie als kerk".

Het Pantheonmodel is nochtans geen gladde, zakelijke maquette. Chichi had een neus voor het weergeven van bouwmaterialen: de Egyptische granieten zuilen met  marmeren kapitelen in de portiek, de vloeren en de rondbouw in baksteen. De kurkkunstenaar zorgde ook voor het verrassingseffect: hij liet de sobere maquette openklappen als een juwelenkist, met binnenin een somptueuze kleurenpracht gedomineerd door de geniale betonnen koepel. Daar wist hij de zuilen en de wanden in gekleurde marmers op verbluffende wijze na te schilderen. En boven op de doorsnede van de portiek lees je de signatuur van de trotse meester, in het Latijn natuurlijk.

Hoe een reissouvenir een zeldzaam topstuk werd

Het Gentse Pantheonmodel is uniek. Antonio Chichi maakte reeksen schaalmodellen van 36 verschillende antieke gebouwen in en rond Rome, waaronder het Pantheon. Die produceerde hij voor rijke cultuurliefhebbers in Europa. Zij kochten ze als souvenir, ter herinnering aan hun Italiëreis, of om indruk te maken op de thuisblijvers. De Pantheonmaquettes behoren tot de meest monumentale stukken van Chichi’s oeuvre: met hun indrukwekkende afmetingen pasten ze al niet meer in de doorsnee reiskoffer. En ze waren peperduur. "Vandaag bestaan er nog vier Pantheonmodellen, en wellicht heeft de Italiaanse kurkmeester er ook niet méér gemaakt", aldus Patrick Monsieur. Het Gentse exemplaar is het oudste en het mooiste. In 2015 erkende de Vlaamse Overheid het speciale belang van het Gentse Pantheonmodel en plaatste het op de Vlaamse Topstukkenlijst.

Gebundelde UGent-expertise voor een conservering op maat

Een topstuk moet in topconditie zijn. Hoewel de kurk in goede staat is, hebben twee eeuwen stof en vuil het Pantheonmodel dof gemaakt. Bovendien waren om onbekende redenen grote delen met zwarte verf overschilderd. Door onzorgvuldige manipulatie zijn er ook stukken afgebroken en gaten gemaakt. En de maquette heeft ook een tijdlang onderdak geboden aan een familie muizen, getuige de minuscule tandafdrukken in het kurk.

Om al deze redenen vroeg deze mooie maquette om een conservatiestrategie op maat. Daar ging een uitgebreid vooronderzoek naar de toestand van de maquette aan vooraf. Samenwerking tussen experts van verschillende disciplines was hier van cruciaal belang. Die expertise is gelukkig in overvloed te vinden aan de UGent: archeologen, kunsthistorici, radiologen, scheikundigen, houtspecialisten en geografen. De resultaten, o.a. een CT-scan en een 3D-modellering, mogen gezien worden. De eigenlijke conservatie werd opgevolgd door een speciale Wetenschappelijke Begeleidingscommissie. Daarin zetelden mensen van de Universiteit Gent, de Topstukkenraad van de Vlaamse Overheid, het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK), de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België (KMSKB), het Vlaams Steunpunt voor Cultureel Erfgoed (FARO) en een aantal ervaren zelfstandige restaurators, Marianne Decroly, Anne-Sophie Augustyniak en Véronique Geniets. Dr. Patrick Monsieur stuurde, als coördinator conservatie/restauratie bij het GUM,  de conserveringsoperatie aan.

Focus op behouden en bewaren voor de toekomst

Deze experts begeleidden de conserveringsoperatie, waarbij de nadruk lag op reiniging, consolidatie, minimale retouches, maar geen reconstructies. Er werd dus ingezet op het behoud van wat nu aanwezig is, en niet op het herstellen van een oorspronkelijke toestand. Dit betekent bijvoorbeeld dat het ontbrekende trapgedeelte links niet werd gerestaureerd met nieuwe kurk. Drie restaurators waren aan de slag. Ze zijn niet van de minsten: deze experts stonden al eerder in voor de restauratie van de Besloten Hofjes in het Mechelse Hof van Busleyden en het Gentse Lam Gods. Allen genoten ze hun opleiding in de befaamde restauratieafdeling van het Instituut van Ter Kameren/La Cambre en in het KIK. Zij hebben tonnen ervaring in behandeling van polychromie en andere materialen. Voor het hout werden ze soms bijgestaan door een vierde restaurator. Na enkele steekproeven met verschillende natte en droge reinigingsstoffen werd met engelengeduld het vuil langzaam en voorzichtig verwijderd. De restaurateurs verwijderden ook de zwarte verf op de zuilen, om het oorspronkelijke grijs van de Egyptische granieten zuilen opnieuw boven te halen. Het is wonderlijk om te zien hoe van onder het stof en het vuil het rijke coloriet terug vrijkomt. Wanneer de conservering voltooid is, onthult de maquette een schitterend kleurspektakel.

Het Pantheonmodel van Chichi staat in het GUM

Na de conservatie-operatie werd de opgeknapte Chichi-maquette terug in de houten box opgeborgen die speciaal voor hem geconstrueerd werd. Daarop volgde de verhuis naar het nieuwe GUM, waar bezoekers het model kunnen bewonderen.

Chichi’s creatie staat in het GUM perfect op zijn plaats. Het GUM is geen wetenschapsmuseum als de andere. Het doorbreekt de clichés rond wetenschap en prikkelt de bezoeker, niet enkel door pasklare antwoorden te bieden, maar ook door nieuwe vragen op te roepen. Het GUM toont bijvoorbeeld dat wetenschappers een flinke dosis creativiteit moeten bezitten: om hypotheses en theorieën te bedenken en experimenten op te zetten. Of prachtige modellen te maken, zoals Antonio Chichi deed. Zijn Pantheonmodel was niet alleen een drager en een doorgeefluik van wetenschappelijke en artistieke kennis over architectuur in de oudheid. Het was ook, simpelweg, een genot om naar te kijken. Chichi toont zo dat wetenschap ook altijd een beetje kunst is. En laat dat nu net de baseline van het nieuwe GUM zijn: ‘Forum voor wetenschap, twijfel & kunst’.

Tijdens de laatste fase van de conservatie-operatie kwamen rector Rik Van de Walle, vicerector Mieke Van Herreweghe, logistiek beheerder van de UGent Jeroen Vanden Berghe en beleidsadviseur Dieter De Bruyn alvast een kijkje nemen. Vandaag kan iedereen dit topstuk en het resultaat van dit bijzondere restauratiewerk komen bewonderen.

Foto's: KIK / Hilde Christiaens / Patrick Monsieur / Ann D'Hollander / Anton Coene