Hoe poets je een paard van papier? De delicate restauratie van een 150 jaar oud Auzoux-model
Het GUM en de UGent dragen zorg voor een waardevolle erfgoedcollectie. Ze houden de gezondheid van de stukken nauwlettend in de gaten. Soms is een stuk in slechte staat en vraagt het om restauratie. Zo kunnen ook latere generaties van unieke erfgoedobjecten blijven genieten. Speciaal voor de opening van het nieuwe museum, liet het GUM een van zijn pronkstukken uit de vaste tentoonstelling restaureren: het negentiende-eeuwse anatomisch model van een paard, gemaakt door de Franse arts Louis Auzoux. Restaurator Eliza Jacobi van Studio Papier geeft ons in haar verslag een bijzondere kijk achter de schermen van het restauratieproces.
Eind 2019 mocht ik aan een bijzonder mooi project werken: de restauratie van een papieren paard! Beter gezegd, van een anatomisch model van een paard uit papier-maché. Dit prachtige model werd gemaakt door de negentiende-eeuwse Franse arts Louis Auzoux. Het paard belandde na een lang leven als onderwijsmodel in de academische collectie van het GUM en de UGent. Daar is het aan een nieuwe levensfase begonnen. Dit keer als pronkstuk in de vaste tentoonstelling. Eerst was een grondige restauratie nodig. Zo belandde Auzoux’ mooie paard dus op mijn restauratietafel.
Het geheim van dokter Auzoux
Dokter Auzoux (1797-1880) werd wereldbekend met zijn fraaie modellen van dieren en mensen die je helemaal uiteen kan halen. Hij gebruikte als eerste op grote schaal papier-maché. Dat materiaal is hard en stevig, wat toelaat om modellen op te bouwen uit losse onderdelen. Het is ook goed bestand tegen hitte en vervorming, in tegenstelling tot bijvoorbeeld was.
Voor een restaurator die zo’n papierstaal onder de microscoop legt, wordt het al snel duidelijk dat dokter Auzoux geen zuivere papier-maché gebruikte, maar een mengsel van gescheurd papier, stijfsel, krijt, hennep en kurkpoeder. Deze pasta werd in mallen geduwd, geperst en gedroogd. Het oppervlak van de onderdelen bewerkte hij met lagen pigmenten en vislijm als bindmiddel. De vele lagen pigment en vislijm zorgen voor de natuurgetrouwe weergave van vlees, spieren en aderen. Aderen, zoals je ook in het model van het GUM ziet, maakte hij van ijzerdraad omwonden met vlasvezel en geverfde papierstroken.
Paard in stukken
Een eerste kennismaking met het paard leerde me dat het 14 onderdelen telde. De bovenste helft van het lichaam kon ik openklappen dankzij scharnieren aan de staart. In de buikholte zag ik de inwendige organen netjes op hun plaats liggen. Ik ging verder op verkenning en maakte een voor een de organen los uit de buik. Ook het linkse voorbeen en het hoofd kon ik losmaken. Alle onderdelen bleken genummerd, zoals gebruikelijk bij een Auzoux-model. Aan de hand van die nummers kon je in een meegeleverd boekje de naam van het onderdeel opzoeken. Het boekje van dit model is helaas verloren gegaan.
Paard van Troje
Het model was bedekt onder een dikke laag vuil en stof. De verf die het paard zijn mooie kleuren geeft, was op veel plaatsen schilferig, en op andere plekken gewoon verdwenen, waardoor de papierlagen eronder zichtbaar waren. De aderen aan de buitenzijde van de buik waren aangetast en enkele waren deels losgekomen. Maar ik ontdekte dat het stof en vuil zich ook hadden opgestapeld binnenin: in de buikholte en op alle inwendige onderdelen! Het leek erop dat het model lange tijd heeft opengestaan of dat de organen individueel getoond zijn. De conservatie en restauratie zou een omvangrijke en delicate klus worden, dat was duidelijk.
De restauratie
Ik schakelde een aantal hele goede collega’s in: Claire Phan Tan Luu, Ilse Korthagen en Françoise Richard. We begonnen het conservatieproces met het verwijderen van het loszittende stof en ander vuil van het buitenoppervlak van het model. Daarvoor gebruikte we een stofzuiger met een opzetstuk en een borsteltje. Daarna gingen we over tot een natte reiniging, met sponsen en kwasten. We gebruikten ijswater, zodat de lagen gelatine (vislijm) en vernis niet zouden oplossen. Zo slaagden we erin om het model proper te krijgen en het zijn mooie, zachtmatte ‘ei-glans’ terug te geven. De schoonmaakmethode met water werkte alleen goed voor de buitenkant van het model. De ingewanden waren gewoon té vuil. Een intensere reinigingsmethode was dus nodig. Ons team koos na enkele tests voor ethanol in een geloplossing. Dit werkte schitterend.
We bevestigden tegelijk ook de loszittende schilfers met een lijmmix. Waar de verflagen ontbraken, vulden we deze op met papierpulp, dat we afwerkten met een laag Japans papier. Sommige plekken werkten we enkel af met Japans papier en brachten we op kleur. De plekken waar we papierpulp aanbrachten, retoucheerde we met waterverf zodat deze minder opvallen.
Onder onze handen kwam het paard van Auzoux langzaamaan weer ‘tot leven’. Doffe kleuren werden weer sprankelend, verdwenen structuren werden weer zichtbaar.
Wetenschap en schoonheid
Vandaag staat het paard van Auzoux te stralen in het GUM. Daar kan je het ontdekken op de sleutelstukkentafel van het thema MODEL. Op het interactief scherm kan je het paard virtueel openen om de binnenzijde te bekijken. Het paard toont er aan de bezoekers hoe wetenschappers vereenvoudigde modellen van de werkelijkheid bouwen. En dat wetenschap soms ook een beetje kunst is.
Foto's:
Karin Borghouts (foto scenografie paard)
Eliza Jacobi (foto's restauratie)
Martin Corlazzoli (foto's bezoekers)
